1. proleterska udarna brigada

Izraz proleter je značio ideološko određenje, odnosno društvenu klasu koja sukladno marksističkoj doktrini o diktaturi proletarijata treba provesti socijalističku revoluciju. Prefiks proleterska je činio jasnu distancu od buržoaskih snaga. Zbog ovog prideva, Kominterna je više puta kritikovala KPJ, tražeći da se izbaci „proleterska" ispred naziva brigade i da se prestane sa „sličnim lapsusima" koji liju vodu na mlin neprijateljima naroda u zemlji i u inostranstvu.

Međutim, kasnije tokom samog rata izraz proleter je izgubio svoje ideološko značenje, te je umjesto toga postao sinonim za najelitnije partizanske formacije. Tako su naziv proleterska dobijale "obične" brigade koje bi se posebno istakle u borbi.

Borbeni put Prve proleterske

Borci 4. kraljevačkog bataljona Prve proleterske brigade na putu Foča - Goražde, 1. maja 1942.
Krajem decembra 1941. godine, Prva proleterska brigada je zajedno sa Vrhovnim štabom, prešla u istočnu Bosnu. U toku Druge neprijateljske ofanzive, od 17. do 23. januara 1942. godine vodila je više borbi: na Pjenovcu, kod Rogatice, Vareša, Han Pijeska i Bijelih Voda. Glavnina brigade je izvela marš preko planine Igman, pri temperaturi od -32 stepena. Posle završetka Druge ofanzive, ponovo preduzima značajne poduhvate u istočnoj Bosni.

U Trećoj neprijateljskoj ofanzivi zajedno sa Drugom proleterskom brigadom, dejstvovala je u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, Hercegovini i u teškim borbama (Polja Kolašinska, Durmitor, Hercegovina) znatno pomogla uspešno povlačenje partizanskih snaga u rejon Tromeđe.

Pohod u Bosansku krajinu

Glavni članak: Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu
U sastavu Udarne grupe proleterskih brigada pošla je, 24. juna 1942. godine, u pohod na Bosansku krajinu. U pohodu je učestvovala u borbama na pruzi Sarajevo-Mostar i rušenju ove saobraćajnice, oslobođenju Konjica (8. avgusta 1942), zatim u borbama oko Bugojna, Duvna i Šujice, za oslobođenje Livna i drugim poduhvatima. Vodila je više borbi u nadiranju prema Imotskom i oslobodila nekoliko mesta. Sedmog oktobra 1942. godine učestvovala je u oslobođenju Ključa, a do kraja oktobra angažovana je u borbama sa četnicima i italijanskim snagama oko Bosanskog Grahova.

U sastav Prve proleterske divizije ušla je 1. novembra 1942. godine, a sedam dana kasnije u Bosanskom Petrovcu od Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita dobila je proletersku zastavu. U skladu sa planom Vrhovnog komandanta o prodoru snaga NOVJ u centralnu Bosnu, novembra i decembra 1942. i januara 1943. godine izvela je više poduhvata u dolini Vrbasa i centralnoj Bosni; u noći 19/20. novembra uništila je jako neprijateljsko uporište Sitnicu; u noći 25/26. novembra učestvovala je u oslobođenju Jajca; u toku decembra je oslobodila Skender-Vakuf i Kotor-Varoš i područje Jošavke; u toku januara delom svojih snaga učestvuje u oslobođenju Teslića; u noći 15/16. januara oslobodila je Prnjavor. Uspesi kod Teslića i Prnjavora bili su veliki: ubijeno je i ranjeno nekoliko stotina, a zarobljeno 2.000 neprijateljskih vojnika i zaplenjena velika količina ratnog materijala.

Bitka na Neretvi

Koča Popović, komandant Prve proleterske brigade.
U Četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, u šestodnevnom maršu, prebacila se sa sektora Banja Luke, preko Šipraga, Bojske, Gornjeg Vakufa, na železničku prugu Sarajevo-Mostar, pa je u noći 17/18. februara likvidirala posade neprijatelja na odseku Raštelica-Brđani i posle toga vodila teške borbe na Ivan-sedlu i Bradini i delom snaga učestvovala u napadu na Konjic. Učestvovala je i u poznatom protiv udaru snaga NOVJ kod Gornjeg Vakufa, od 3. do 5. marta 1943. godine, a potom zatvarala pravac Gornji Vakuf-Prozor.

Posle forsiranja Neretve u nastupanju Glavne operativne grupe NOVJ na istok, brigada prva nastupa opštim pravcem: Glatičevo, rejon Kalinovika, Ustikolina. Od 15. do 17. marta razbila je četničke snage kod Glavatičeva i na Lipeta planini, a u noći 22/23. marta vodila je teške borbe sa četnicima kod Kalinovika. U ovim borbama četnici su pretrpeli nekoliko teških poraza, a brigada je pohvaljena od Vrhovnog komanda. Krajem marta izbila je na Drinu kod Ustikoline. Prvo je pokušala da reku forsira iz pokreta, a pošto nije uspela, posle priprema, forsiranje je itvršila u noći 8/9. aprila 1943. godine. Vodila je žestoke borbe za Kapak i Krčino brdo. U borbi kod Ifsara (10. i 11. aprila) učestvovala je u razbijanju znatnih delova italijanske divizije „Taurinenze“. Ovim borbama omogućen je prodor Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba preko Drine u Sandžak. Krajem aprila vodila je žestoke borbe kod Goražda sa 369. nemačkom divizijom.

Bitka na Sutjesci

Komandant Prve proleterske Danilo Lekić govori borcima uoči proboja.
U bici na Sutjesci prvih dana vodi borbe sa Prvom nemačkom brdskom divizijom na sektoru Bijelo Polje, Mojkovac, Šahovići. Sa ovog sektora prebačena je na sektor Čelebića, radi zaštite Centralne bolnice i zatvaranja pravca Foča-Čelebić. Posle sedmodnevnog marša, 21. maja kod Čelebića je iz pokreta napala i razbila 13. domobransku pukoviju. Od tada do 24. maja na ovom sektoru, zajedno sa drugim jedinicama, vodila je ogorčene borbe. Učestvovala je 24. i 25. maja u neuspelom pokušaju proboja jugoistočno od Foče. Do 6. juna vodila je borbe u dolini Sutjeske, a 8. juna je izbila na Zelengoru. 10. juna, u ranim jutarnjim satima, kod sela Balinovac je u jurišu pregazila borbenu grupu Höhne:

Wikicitati „Dobro pamtim. Danilo Lekić je komandovao: "Prva proleterska - juriš!!" I, verovatno, ja mislim da je to jedini put kad je cela Prva proleterska jurišala. Preko te čistine. Svi smo bili u istom streljačkom stroju. Prvi put,svi... I sve komande četa, i svi štabovi bataljona i štab brigade, i Španac (Danilo Lekic) i Plavi su bili u jurišu, i svi kuriri, i svi kuvari, i svi bolnicari... Sve je izaslo tu, koliko nas je bilo. Mi smo krenuli. I svi smo znali: nema nazad! Mi moramo tamo!
(Antonije Isaković, jedan od učesnika)
Jurišem na Balinovcu, 10. juna 1943. godine, brigada je probila neprijateljski obruč na Zelengori, a dva dana kasnije probila je novi obruč na komunikaciji Kalinovik-Foča. Probojem njemačkih linija na Balinovcu borci Prve proleterske brigade omogućili su spas opkoljene glavnine NOVJ. U ovim borbama je Prva proleterska brigada izgubila 564 čovjeka.

U protivofanzivi Glavne operativne grupe u istočnoj Bosni u julu i avgustu vodila je više borbi (Vlasenica, Drinjača, Zvornik i na pruzi Sarajevo-Zenica). U septembru dejstvuje u Dalmaciji, a u oktobru i novembru na širem području Travnika.

U vreme bitke na Sutjesci Srbi su činili nešto više od polovine ljudstva, Hrvati četvrtinu, Crnogorci osminu; ostalo – svi ostali uključujući i dvojicu Nijemaca

Završne operacije

Prva proleterska brigada u Beogradu oktobra 1944.
U zimu 1943/44. godine i u proleće 1944. godine dejstvuje oko Jajca, Mrkonjić grada i Gerzova. U drvarskoj operaciji vodi žestoke borbe na pravcu Mrkonjić grad-Mlinište i Mlinište-Glamoč. Iz zapadne Bosne kreće za Sandžak, a na tom putu vodila je borbe na planinama Vranici, Zecu, Bitovnji i kod Trnova. U avgustu 1944. godine učestvuje u borbama u Sandžaku, a 23. avgusta počeo je njen prodor u Srbiju. Vodila je teške borbe sa Bugarskim snagama na Palisadu i sa jakim četničkim snagama na Jelovoj gori, kod Karana, Kosjerića i Varde, za oslobođenje Bajine Bašte i Valjeva (septembra) i Uba (oktobra). U Beogradskoj operaciji istakla se u mnogim borbama. Od decembra 1944. do aprila 1945. godine dejstvuje na Sremskom frontu. Učestvuje u proboju Sremskog fronta 12. aprila 1945. godine i učestvuje u više poduhvata u Sremu, Slavoniji i sve do Zagreba. Poslednju borbu vodila je za oslobođenje Zagreba, u koji ulazi 9. maja 1945. godine.

Sastav Prve proleterske brigade
Prvi (crnogorski) bataljon
komandant Pero Ćetković, narodni heroj
politički komesar Jovo Kapičić, narodni heroj
jačina: tri čete - 159 boraca, od toga 94 borca iz Lovćenskog, 55 iz Komskog i 10 iz Crnogorsko-sandžačkog NOP odreda.

Prva četa - jačina 56 boraca, komandir Gajo Vojvodić, politički komesar Đoko Vukićević, narodni heroj
Druga četa - jačina 35 boraca, komandir Savo Burić, narodni heroj, politički komesar Jovo Popović
Treća četa - jačina 59 boraca, komandir Sekula Vukićević, politički komesar Aleksandar Marjanović Leko

Drugi (crnogorski) bataljon
»Neprekidno sam se divio spokojnoj hrabrosti proletera. Efikasnost bez nemira i užurbanosti, samouverenje bez hvalisavosti, odlučnost i upornost u izvršavanju zadataka, bez vike, jedna stalna pribranost i u najtežim situacijama. Sve se to ispoljavalo i izbijalo u neprekidnim borbama sa neprijateljem. Manje smo se odmarali — bili tvrđi i svežiji; slabije se hranili —- bili žilaviji; slabije naoružani — ubojitiji; bez motorizacije — brži. Skuplja je bila svaka naša smrt, naše je disanje imalo drukčiju, posebnu vrednost. Kao da su se sve naše muke, napori i teškoće zgušnjavali u ubojit prkos, kao da su se preokretali u našu prednost.

—Komandant Koča Popović

komandant Radovan Vukanović, narodni heroj

politički komesar Mojsije Mitrović
jačina: tri čete - 189 boraca. Prvu i drugu četu Drugog crnogorskog bataljona, sačinjavali su borci bataljona "18. oktobar", sa teritorije podgoričkog sreza, a treću četu borci NOP odreda "Bijeli Pavle".
Prva četa - jačina 64 borca, komandir Božo Božović, narodni heroj, politički komesar Vuksan Ljumović

Druga četa - jačina 67 boraca, komandir Blažo Ivanović, politički komesar Spaso Božović

Treća četa - jačina 54 borca, komandir Mirko Šćepanović, politički komesar Miloš Bobičić, narodni heroj

Treći (kragujevački) bataljon
komandant Radisav Nedeljković Raja, narodni heroj
politički komesar Sava Radojčić Feđa
jačina: tri čete - 241 borac. Treći kragujevački bataljon sačinjavali su borci iz tri bataljona Kragujevačkog NOP odreda.

Prva četa - jačina 65 boraca, komandir Milovan Ivković, politički komesar Tihomir Janjić

Druga četa - jačina 85 boraca, komandir Momčilo Moma Stanojlović, narodni heroj, politički komesar Mirko Miljević

Treća četa - jačina 77 boraca, komandir Miodrag Stević Prnja, politički komesar Miodrag Filipović Fića Pekar

Četvrti (kraljevački) bataljon
komandant Pavle Jakšić, narodni heroj
politički komesar Miro Dragišić Piper
jačina: četiri čete - 207 boraca. Četvrti kraljevački bataljon sačinjavali su borci Kraljevačkog i Kopaoničkog NOP odreda.

Prva četa - jačina 53 boraca, komandir Milan Antončić Velebit, narodni heroj, politički komesar Olga Jovičić Rita, narodni heroj
Druga četa - jačina 50 boraca, komandir čete Novak Đoković, politički komesar čete Dušan Ristić

Treća (kruševička) četa - jačina 32 borca, komandir Živan Maričić, narodni heroj, politički komesar Momčilo Dugalić, narodni heroj

Četvrta (rudarska) četa - jačina 63 boraca, komandir Milan Simović Zeka, politički komesar Žarko Vukotić
Peti (šumadijski) bataljon[uredi - уреди]

Bolničarke 1. proleterske brigade u Beogradu, oktobra 1944.
komandant Milan Ilić Čiča šumadijski, narodni heroj
politički komesar Dragan Pavlović Šilja, narodni heroj
jačina: tri čete - 171 borac. Peti šumadijski bataljon sačinjavali su borci Prvog šumadiskog NOP odreda i borci Užičke čete Užičkog NOP odreda.
Prva četa - jačina 71 borac, komandir Veljko Tomić, politički komesar Konstantin Đukić Kojica
Druga četa - jačina 38 boraca, komandir Božidar Radivojević Hercegovac, politički komesar Stanko Džingalašević
Treća četa - jačina 60 boraca, komandir Nikola Ljubičić, narodni heroj, politički komesar Mileta Milovanović
Šesti (beogradski) bataljon
komandant Miladin Ivanović
politički komesar Čedomir Minderović Čeda
jačina: četiri čete - 207 boraca. Beogradski bataljon sačinjavali su borci Prvog i Drugog (Beogradskog) bataljona i Posavske čete Posavskog NOP odreda. Ovi borci su nakanadno stupili u Prvu proletersku brigadu, Posavska četa je stupila 6. januara, a Prvi i Drugi bataljon 13. januara 1942. godine.
Prva četa - jačina 51 borac, komandir Dušan Šajatović, politički komesar Dušan Đorđević Korošec
Druga četa - jačina 46 boraca, komandir Pavle Ilić Veljko, politički komesar Miša Šterk
Treća četa - jačina 48 boraca, komandir Siniša Nikolajević, narodni heroj, politički komesar Dobrivoje Pešić
Četvrta (posavska) četa - jačina 55 boraca, komandir Momčilo Vukosavljević Moma, politički komesar Ivan Štagljar

Narodni heroji Prve proleterske brigade

Od oko 22.000 boraca koliko je, za tri i po godine rata, prošlo kroz redove Prve proleterske udarne brigade njih 83 proglašeno je za narodne heroje:

Zastava i Orden narodnog heroja Prve proleterske brigade u Vojnom muzeju u Beogradu

Milan Antončić Velebit
Krsto Bajić
Hamid Beširević
Ante Bilobrk
Edo Blažek
Miloš Bobičić
Dragoljub Božović Žuća
Božo Božović
Nikola Bubalo
Savo Burić
Dimitrije Vojvodić Zeko
Đoko Vojvodić
Jovan Vučković
Miloš Vučković
Đuro Vujović
Špiro Vujović
Bogdan Vujošević
Dušan Vujošević
Jovan Vukanović
Radovan Vukanović
Đoko Vukićević
Radovan Gardašević
Vojislav Grujić
Boško Dedejić Pop
Đura Dimitrijević
Spasoje Dragović
Momčilo Dugalić
Živko Živković
Komnen Žugić
Vuksan Đukić
Milan Ilić Čiča
Pavle Jakšić
Mirko Jovanović
Zdravko Jovanović
Olga Jovičić Rita
Jovo Kapičić
Filip Kljajić Fića
Miloš Komatina
Dušan Korać
Danilo Lekić Španac
Risto Lekić
Đuro Lončarević
Šerif Lojo
Nikola Ljubičić
Radoje Ljubičić
Živan Maričić
Savo Mašković
Miloje Milojević
Danica Milosavljević
Milosav Milosavljević
Radisav Nedeljković Raja
Gojko Nikoliš
Siniša Nikolajević
Dragan Pavlović Šilja
Blažo Popivoda
Koča Popović
Voja Radić
Ante Raštegorac
Vladimir Rolović
Milan Simović
Momčilo Moma Stanojlović
Mijalko Todorović
Pero Ćetković
Miodrag Urošević Artem
Milan Šarac

Nasleđe

Prva borba brigade, kod sela Gaočića i Mioča, 22. decembra 1941. godine, nekada se slavila kao dan Jugoslovenske narodne armije.
Ulica proleterskih brigada u Beogradu, kojom su se delovi Prve proleterske brigade probijali prilikom oslobođenja Beograda, od 1997-me godine se zove Krunska ulica.
Osnovna škola "Stari Grad" u Beogradu na istoimenoj opštini je od osnivanja 1961.ve do školske 1993-94.te nosila ime "Prva Proleterska Brigada"[8].
Osnivač je bila Skupština opštine Stari grad, a kum Udruženje boraca Prve proleterske brigade – beogradska sekcija. Šest ratnih bataljona prve proleterske brigade, tada dobija sedmi – mirnodopski bataljon pionira nove škole.
Škola dobija naziv "Prva proleterska brigada" a pionirski odred "Sedmi bataljon Prve proleterske brigade". Lice škole simbolično ozelenjava sedam platana, a pionirski odred stasava pod zastavom sa lentom dobijenom od boraca kao znamen. Škola je sarađivala sa kasarnom "4. juli", koja je negovala tradiciju ratne Prve proleterske brigade, a svečano i reprezentativno obeležavan je Dan škole i Prve proleterske brigade, Dan JNA 22. decembar.